تحقیقات آزمایشی

از جمله معیارهای تقسیم بندی روش های تحقیق که بیشترین کاربرد را نزد پژوهشگران اجتماعی دارد، تقسیم بندی براساس معیار ترکیبی می باشد. در واقع دراین روش چندین معیار مانند میزان کنترل رفتار رویداد، تعمیم پذیری نتایج و نقش پژوهشگر در گردآوری نتایج، مورد استفاده قرار می گیرد. براین اساس چهار روش تحقیق کلی قابل تمیز است که عبارتند از: 
1. تحقیقات آزمایشی، 2. تحقیقات پیمایشی، 3. تحقیقات میدانی و 4. تحقیقات اسنادی. 
در این نوشتار به معرفی تحقیقات آزمایشی می پیردازیم. 

مفهوم آزمایش :

آزمایش امکان وقوع یک رویداد را در شرایط ویژه فراهم می آورد. هرگاه عوامل تازه و متفاوتی را بر وضعیتی اعمال نماییم یا تغییراتی در شرایط موجود به وجود آوریم، به انجام یک آزمایش دست زده ایم و این روش را یک روش آزمایشی می نامیم. گرین وود (1972) آزمایش یک فرضیه را این گونه توصیف می کند : آزمایش اثبات یک فرضیه به این نحو است که از طریق بررسی دو عامل در وضعیت های متفاوت رابطه سببی را بین آن ها برقرار کند. همه عوامل مؤثرترین وضعیت ها به استثنای عامل خاص مورد نظر، تحت کنترل قرار می گیرند زیرا این عامل نمایانگر عل فرضیه ای و یا معلول فرضیه ای است.

به طور کلی می توان گفت به منظور برقراری رابطه علت و معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی استفاده می شود. ویژگی های این نوع تحقیق آن است که : 

1. متغیرهای مستقل دستکاری می شوند، 2. سایر متغیرها به جز متغیر وابسته ثابت نگه داشته شده و کنترل می شوند. 3. تأثیر متغیر(های) مستقل بر متغیر وابسته مشاهده می شود. 

برای این منظور، گروه های آزمایش و شاهد، در نظر گرفته می شوند و از طریق آن ها تفاوت های میان آزمودنی ها کنترل می شود. این گروه ها طوری انتخاب می شوند که حدالامکان معادل و مشابه باشند. در این روش آزمایشگر گروه آزمایش را تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می دهد اما گروه شاهد از تأثیر این عامل به دور می ماند. آن گاه آزمایشگر پس از انجام آزمایش به بررسی تغییرات روی داده در گروه آزمایش در مقایسه با گروه شاهد می پردازد. 

رو شهای کنترل متغیرها :

به منظور کنترل تفاوت های میان آزمودنی ها از روش های زیر استفاده می شود :

الف. انتساب تصادفی :

در انتساب تصادفی هر یک از آزمودنی ها با شانس مساوی به گروه های ازمایش و شاهد منتسب می شوند.از این شیوه در صورتی استفاده می شود که تعداد آزمودنی ها به اندازه کافی در دسترس باشد. به این ترتیب هرگونه تفاوتی در این دو گروه قبل و بعد از اجرای آزمایش مشاهده شود، صرفا ناشی از تفاوت تصادفی قلمداد می شود.

ب. همتا کردن تصادفی:

در این شیوه سعی بر آن است که آزمودنی های انتخاب شده از نظر متغیر ناخواسته همگن باشند. برای مثال در یک آزمایش می توان دانش آموزان را با توجه به نمره آنان در یک آزمایش هوش با یکدیگر همسان کرد و فهرستی از زوج آزمودنی ها را بدست آورد. سپس به طور تصادفی یکی از دو عنصر زوج شده را به گروه شاهد و دیگری را به گروه اتزمایش اختصاص داد.

ج. انتخاب همگن :

در انتخاب همگن، نمونه ای از آزمودنی ها که از نظر متغیر ناخواسته همگن هستند انتخاب می شوند. سپس از میان آن ها گروه های آزمایش و شاهد منتسب می شوند. در این شیوه سعی برآن است که میانگین متغیری که باید کنترل شود در گروه های مورد نظر یکسان باشد. 

د. تحلیل کواریانس :

در این شیوه داده های مربوط به متغیر ناخواسته، که قبل از اجرای آزمایش به دست می آید، در تحلیل نتایج مورد استفاده قرار می گیرد. برای مثال توانایی قبلی بزرگسالان را می توان با نمره های پیش ازمون مورد سنجش قرار داد و سرانجام نمره ها را به عنوان اندازه گیری متغیر ناخواسته در تحلیل نهایی دخالت داد.

ه. استفاده از آزمودنیها به عنوان کنترل خودشان :

گاه می توان روی افراد یک گروه آزمودنی آزمایشی را اجرا کرد و همان افراد را به عنوان کنترل خودشان مورد مشاهده قرار داد. برای مثال اگر بخواهیم تأثیر دو روش تدریس را در یک گروه آزمودنی بررسی کنیم، ابتدا با شیوه اول به آنان آموزش داده و پس از گذشت مدتی شیوه دو م را اجرا می کنیم.

انواع تحقیقات آزمایشی :

عمده ترین روش طبقه بندی آزمایش ها براساس میزان کنترل آزمایشگر برایجاد شرایط مورد نظر می باشد. بر این اساس تحقیقات آزمایشی به سه دسته تقسیم بندی می شوند :

1. تحقیقات آزمایشگاهی، 2. آزمایش های میدانی و 3. آزمایش های طبیعی.

آزمایش آزمایشگاهی :

این نوع آزمایش همانگونه که از نامش پیداست عبارت از انجام یک آزمایش در محیط آزمایشگاهی است به گونه ای که محقق می تواند به کنترل تمام یا تقریبا تمام متغیرهای مستقل تأثیرگذار احتمالی که به مسئله مورد مطالعه ارتباط مستقیم ندارند، می پردازد.

این نوع از تحقیقات دارای سه هدف عمده می باشند. اولین هدف مطالعه رئابط علی بین متغیرها در شرایط ناب و بدون آمیختگی است. محقق سعی می کند وجود یا عدم وجود رابطه، شدت آن و شرایط ایجاد ارتباط را کشف کند. هدف دیگر این تحقیات آزمون پیش بینی های قابل استنباط از نظریه و تحقیقات پیشین می باشد. چنین آزمایشاتی هنگامی اجرا می شوند که نتایج حاصل از آزمایش های پیشین مبهم ی باشد و بالاخره این که هدف برخی از تحقیقات آزمایشی اصلاح نظریه ها و فرضیات، تدوین فرضیات در ارتباط با سایر فرضیه های آزموده شده به صورت آزمایشی و غیر آزمایشی و مهم تر از همه کمک به ایجاد نظام های نظری است.

آزمایش میدانی :

در این روش آزمایش در موقعیتی واقعی انجام می شود که در آن محقق با کنترل برخی از متغیرها به بررسی تأثیر احتمالی سایر متغیرهای کنترل نشده می پردازد. در آزمایش میدانی، کنترل متغیر مستقل در دست آزمایشگر است و ازمودنی ها به طور تصادفی به گروه های آزمایشی و شاهد اختصاص داده می شوند. اما با این حال از آنجا که آزمایشات میدانی در زمینه های مربوط به زندگی روزمره انجام می گیرند، بنابراین نسبت به تحقیقات آزمایشگاهی، کنترل کمتری بر متغیرها می تواند صورت بگیرد و به همین علت واریانس خطا افزایش می یابد. البته از طرفی می توان گفت یکی از محاسن آزمایشات میدانی، دستیابی مه متغیرهای مستقل نیرومند می باشد زیرا اثر دستکار متغیرهای مستقل در محیط واقعی بیش از اثر دستکاری این متغیرها در محیط آزمایشگاهی است. هر قدر محیط ها و موقعیت های پژوهش واقعی تر باشند، متغیرها نیرومندتر خواهد بود. این واقعی بودن به روایی بیرونی پژوهش کمک می کند و اعتبار تعمیم پژوهش را در مورد سایر محیط ها و جوامع مشابه افزایش می دهد.

آزمایش طبیعی :

در این روش آزمایشگر طرح آزمایش خود را پس از وقوع یک سانحه طبیعی مثل زلزله یا سیل اجرا می کند. در این پژوهش ها واکنش افراد در برابر ویرانی ها و تلفات جانی ایجاد شده مورد بررسی قرار می دهد. انجام چنین تحقیقاتی در مواردی روی می دهد که محقق نه تنها نمی تواند متغیر مستقل را منترل کند بلکه حتی نمی تواند زمان وقوع آن را پیش بینی نماید، بنابراین پژوهشگر در صورت وقوع چنین پدیده هایی به بررسی آن ها می پردازد.

از انجا که متغیر مستقل به صورت واقعی به وقوع می پیوندد، بنابراین مهم ترین حسن آزمایش طبیعی بارز و قوی بودن متغیر مستقل است. برای مثال اگر محقیقی بخواهد تأثیر مشاهده مرگ دیگران را در شکل گیری پیوندهای گروهی و میل به کمک رسانی بررسی کند، قطعا نمی تواند در محیط آزمایشگاهی تحقیق خود را انجام دهد. از سوی دیگر آزمایش طبیعی محاسن هر تحقیق آزمایشی مانند یافتن رابطه علت و معلولی و سنجش فرضیات را با خود خواهد داشت.

منابع : روش های کاربردی تحقیق/ نوشته دکتر مصطفی ازکیا و مهندس علیرضا دربان آستانه/ انتشارات کیهان. روش های تحقیق در علوم رفتاری / نوشته ی دکترزهره سرمد، دکترعباس بازرگان و دکترالهه حجازی/ نشر آگه.