طراحی پرسشنامه در تحقیقات پیمایشی

مرکز تحلیل اماری نوین آمادگی لازم را دارد در زمینه موضوع پژوهش شما  پرسشنامه لازم را طراحی و تدوین نماید. در ادمه برخی نکات در طراحی پرسشنامه ارائه می شود.

طراحی پرسشنامه در روش پیمایشی

پیمایش یکی از روش های جمع آوری داده ها است که در آن اطلاعات از طریق پرسش از افرادی که پاسخگو نامیده می شوند گردآوری می شود. از این روش که بیش از هر روش دیگری در مطالعات علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می گیرد می توان در انواع مطالعات اکتشافی، توصیفی، تبیینی و ارزشیابی استفاده کرد. در این نوع تحقیق داده ها به دو روش اصلی پرسشنامه و مصاحبه جمع آوری می شوند.در پرسشنامه سؤالات به صورت مکتوب ارائه می شود و پاسخ دهندگان باید پاسخ های خود را یادداشت کنند. اجرای پرسشنامه می تواند به صورت مستقیم و یا با ارسال پرسشنامه از طریق پست یا ایمیل انجام شود. 

راه دیگر برای جمع آوری اطلاعات استفاده از روش مصاحبه است. در این روش مصاحبه گر سؤالات را می پرسد و پاسخ ها را در یک تعامل کلامی فردی ثبت می شود؛ البته در برخی از تحیقات پیمایشی از هر دو روش پرسشنامه و مصاحبه استفاده می شود. یک مشکل اساسی در هر دو روش مذکور نوع سوااتی است که باید پرسیده شود. در ادامه به بیان نکاتی در مورد طراحی پرسشنامه می پردازیم.

طراحی سؤال

سؤالات بسته در مقابل سؤالات باز : از دو نوع سؤالات باز و بسته می توان در پرسشنامه و مصاحبه استفاده نمود. سؤالات بسته پاسخگو را با چند گزینه مواجه می سازد که از بین آن ها باید دست به انتخاب بزند. در مقابل سؤالات باز سؤالاتی هستند که در آن پاسخگو جواب های خود را می نویسد. استفاده مناسب از سؤالات باز و بسته برای چگونگی جمع آوری داده ها و نیز تسهیل ثبت آن ها مهم است. به طور کلی از سؤالات بسته زمانی استفاده می شود که تعداد پاسخ های احتمالی محدود باشد. برای مثال سؤالی در مورد وضعیت تأهل را می توان به صورت یک سؤال بسته مطرح کرد. از سوی دیگر سؤالات باز برای مطالعات اکتشافی مناسب است که محققاطلاعات کافی در مورد محدود کردن نظر پاسخ دهندگان ندارد. برای مثال فرض کنید بخواهیم بدانیم چرا مردم از محل اقامت خود مهاجرت می کنند،از آنجایی که دلایل احتمالی متعددی برای چنین سؤالی وجود دارد نوع سؤالات باز مناسب تر است. برخی سؤالات را می توان به هر دو صورت باز و بسته می توان مطرح نمود، نوع مذهب از این نمونه است. بدین ترتیب که مذاهب عمده را به صورت سؤالات بسته فهرست کرد و گزینه با عنوان «سایر» را برای اقلیت قرار داد. بهتر است در کنار این گزینه عبارت «لطفا نام ببرید» نیز آورده شود.

لازم به ذکر است که سؤالات باز بعضاً با دشواری تحلیل مواجه هستند؛ در اینگونه سؤالات ممکن است پاسخ های داده شده بی معنی بوده و یا چند پاسخ ارائه شود. علاوه بر این احتمال پاسخ گویی افراد به سؤالات بسته بیش از سؤالات باز است؛ زیرا ذکر گزینه ها در پرسشنامه نقش یک محرک و یادآوری کننده را ایفا می کند. البته در برخی موارد نیز می توان از سؤالات باز در یک مطالعه مقدماتی استفاده نمود و بر اساس نتایج حاصل به طراحی سؤالات بسته در پیمایش واقعی اقدام نمود.

عبارت پردازی سؤالات

از آنجا که سؤالاتی که یک پیمایش را می سازند ابزارهای اساسی جمع آوری اطلاعات هستند دقت بسیار زیادی در تهیه آن ها باید اعمال شود. از این روی توصیه های زیر را باید هنگام طراحی پرسشنامه مدنظر قرار داد :

سادگیسؤالاتی که در یک پژوهش پیمایشی پرسیده می شوند باید تا حدامکان ساده باشند تا فرد به راحتی قادر به پاسخگویی باشد. همچنینسعی کنیداز بیان اصطلاحات تخصصی و فنی که درک آن دشوار است اجتناب کنید.

سؤالات دوپهلواز طرح سؤالاتی که در آن واحد دو چیز را می سنجد پرهیز کنید. پاسخ به سؤالاتی مانند «آیا باید به بازنشستگان مراکز تفریحی و برنامه های همیاری غذا، بودجه بیشتری اختصاص داده شود؟» دشوار است زیرا دو نگرش بسیار متفاوت مورد سؤال قرار می دهد. در این موارد باید دو سؤالجداگانه طراحی کنید.

سؤالات جهت دار یک سؤال جهت دار به منظور هدایت افراد برای پاسخ دهی به یک روش خاص طرح می شود.مثلاً سؤالات «آیا شما به حذف زیاده روی های اسراف گونه در بودجه مدارس دولتی علاقه مند هستید؟ » و «آیا شما به کاهش بودجه مدارس دولتی علاقه مند هستید؟» به پاسخ های متفاوتی می انجامند. سؤالاتی که در مورد ویژگی های هیجانی مانند اسراف، کفر، خطر، موارد ضد اخلاقی و ... هستند، نحوه ی پاسخ دهی افراد را تحت تأثیر قرار می دهند و بنابراین به نتیجه گیری های سوداری منتهی می شوند.

عبارت پردازی منفیاز طرح سؤالات منفی خودداری کنید. به این عبارت که به صورت منفی جمله بندی شده است توجه کنید، «مردم شهر نباید پناهگاه پیشنهاد شده برای زنان را بپذیرند» موافقت با این سؤال به معنی عدم موافقت با پیشنهاد است. این عبارت بندی ممکن است افراد را سردرگم کند و منجر به پاسخ های نادرست شود. بنابراین بهتر است از عبارت «مردم شهر باید پناهگاه پیشنهاد شده برای زنان را بپذیرند»، استفاده نمود.

پاسخ «بله» و «خیر»هنگامی که در مورد موضوعی سؤالات مختلف می پرسید احتما دارد که یک پاسخ دهنده گرایش پیدا کند که به همه سؤالات پاسخ موافق یا مخالف بدهد.د راینجا مشکل این است که مشخص نیست پاسخ دهنده موافقت واقعی خود را بیان داشته است یا اینکه به سادگی با هرچه عنوان شده موافقت کرده است.یک راه برخورد با این مشکل این است که عبارت پردازی سؤالات به گونه ای باشد که موافقت مداوم با امکان پذیر نباشد. به طور مثال در پژوهشی در مورد الگوهای رابطه خانوادگی می توان از افراد پرسید که با جملات زیر تا چه حد موافق هستند، «اعضای خانواده من مدت زمان زیادی را صرف یکدیگر می کنند» و «بیشتر اوقات آخر هفته من صرف دوستانم می شود». اینگونه سؤالات که به شکل معمولی(استاندارد) و معکوس عبارت پردازی می شوند، شاخصی را برای تعیین اینکه افراد به درستی پاسخ ها را ارائه داده اند یا خیر، فراهم می آورد.

مقیاس های درجه بندی در سؤالات بسته

در اکثر پرسشنامه های دارای سؤالات بسته برای کاهش ابهام، پاسخ ها به صورت طیفی از گزینه های استاندارد ارائه می شوند. مانند : کاملا موافقم ، موافقم ، نظری ندارم ، مخالفم ، کاملا مخالفم . در این نوع مقیاس فرض بر آن است که گزینه وسط یک نقطه خنثی بین گزینه ها است. در برخی موارد نیز این احتمال وجود دارد که ساخت یک مقیاس پاسخ متوازن نباشد. مقیاسی را در نظر بگیرید که از یک استاد دانشگاه خواسته شده است تا هر دانشجو را به لحاظ توان شغلی رتبه بندی کند. سؤال : در مقایسه با دیگر دانشجویان توان این دانشجو را برای موفقیت چگونه ارزیابی می کنید؟ بیش از 5% ، بیش از 10% ، بیش از 25% ، بیش از 50% ، کمتر از 50% . در اینگونه سؤالات عبارت پردازی گزینه ها به گونه ای است که ارزیابان را وادار به در نظر گرفتن تمایزات ظریف تر بین دانشجویان بسیار موفق می کند.

اهمیت عنوان دادن به گزینه ها، مشخصاً هنگام سؤال در مورد فراوانی رفتار بیشتر می شود. مثلاً در سؤالی مانند «هرچند وقت یکبار حداقل 20 دقیقه ورزش می کنید؟» ، در اینصورت چه نوع مقیاسی باید مورد استفاده قرار گیرد. می توانید از طیف 1) هرگز 2) به ندرت 3) گاهی اوقات 4) مکرراً استفاده نمایید. ایتن اصطلاحات منظور شما را بیان می کنند اما مبهم هستند. در اینجا می توانید از نوع دیگری از گزینه ها استفاده کنید مانند :

) کمتر از هفته ای 2 بار 2) هفته ای 2 بار 3) هفته ای4 بار 4) هفته ای 6 بار 5) دست کم روزی یکبار توجه کنید که عنوان مقیاس ها باید با دقت انتخاب شوند. علاوه بر این انتخاب شما در مورد گزینه ها باید تحت تأثیر جامعه مورد نظر باشد. اگر افرادی را بررسی می کنید که عموماً زیاد ورزش می کنند، از یک مقیاس با فراوانی بالا استفاده کنید. علاوه بر مقیاس های مطرح شده گاهی اوقات با توجه به حساسیت موضوع و گستردگی نظرات از افراد خواسته می شود تا پاسخ خود را در طیفی از مقادیر کمی مانند عددی در فاصله صفر تا 20 ارائه دهند.

نکات پایانی

دستورالعمل :

یکی از ساده ترین و در عین حال مهمترین مسائل در تهیه پرسشنامه ارائه ی دستورالعملی است که راهنمای پاسخگویان باشد. پرسشنامه اغلب حاوی سؤالاتی است که به روش های مختلفی برای پاسخ دادن نیاز دارند از این روی در هر قسمت از پرسشنامه که چارچوب آن تغییر می کند باید دستورالعمل لازم ارائه شود.

ترتیب سوالات :

ترتیب نامناسب سؤالات ممکن است پیامدهای نامطلوبی نظیر کاهش پاسخگویی و یا پاسخ های سوگیرانه را به همراه داشته باشد.برای مثال اگر ما چند سؤال در مورد فقر و شرایط زندگی فقرا بپرسیم و بعد در مورد مهمترین مشکلات اجتماعی سؤال کنیم با احتمال زیاد می بینیم ک به فقر بیش از دیگر مشکلات اشاره می شود. همچنین پیشنهاد می شود برای جلب توجه پاسخ دهندگان جالب ترین سؤالات در ابتدای پرسشنامه طرح شوند. افزون بر آن هنگامی که سؤالات به موضوع یا محتوا مشابه می پردازد گروه بندی آن ها مناسب است. این کار پیمایش شما را تخصصی تر جلوه می دهد و پاسخ دهنده آن را جدی تر تلقی می کند.

طول و ظاهر پرسشنامه:

باید توجه داشت که هرچه طول پرسشنامه افزایش می یابد میزان پاسخ دهی کاهش بیشتری خواهد یافت. قاعده ی مشخصی برای تعداد سؤالات پرسشنامه وجود ندارد و این امر به هوش و سواد پاسخگویان، درجه علاقه آنان به موضوع و... بستگی دارد. با این حال پیشنهاد می شود که پرسشنامه کمتر از 5 صفحه بوده و به بیش از 30 دقیقه برای پاسخگویی نیاز نداشته باشد. ظاهر پرسشنامه نیز در افزایش میزان پاسخ مؤثر است. استفاده از خانه های سؤال، نوع تایپ پرسشنامه و بیان واضح و صریح سؤالات به توجه بیشتر پاسخگو کمک می کند. نهایتاً بهتر است اگر مقیاس پاسخ شکل معینی مانند مقیاس درجه بندی 5 نقطه ای را دارد در سراسر پرسشنامه از همین مقیاس استفاده نمایید.

منابع : پایه های پژوهش در علوم رفتاری ، نوشته پل سی کازبی و ترجمه دکترحجت الله فراهانی و دکترحمیدرضا عریضی، نشر روان.