روش تحقیق کیو (Q Methodology)

خاستگاه روش شناسی کیو را باید در منظری سازه­گرا(constructive) جستجو کرد. روش شناسی کیو با پذیرش این امر که انسان­ها براساس تصاویری که از واقعیت دارند عمل می­کنند نه براساس خود واقعیت، سازه­گرایی معرفت شناسانه را برگزید. این نوع نگاه، به رویکرد شناختی نزدیک است؛ رویکردی که معتقد است رفتارها باید از طریق پردازش اطلاعاتی برگرفته از محرک­ها بررسی شود نه خود محرک­ها.

معمولاً روش کیو را پیوند بین روش­های کیفی و کمی می­دانند زیرا از یک سو، انتخاب مشارکت­کنندگان از طریق روش­های نمونه­گیری احتمالی صورت نمی­گیرد بلکه نمونه افراد به طور هدفمند و با اندازه­ای کوچک انتخاب می­شود که آن را به روش کیفی نزدیک می­سازد و از سوی دیگر، یافته­ها از طریق تحلیل عاملی و به صورت کاملاً کمی به دست می­آیند. همچنین به دلیل شیوه گردآوری داده­ها(مرتب سازی)، عمیق­تر می­توان از ذهنیت مشارکت کنندگان آگاه شد. تفاوت اصلی روش کیو با سایر روش­های تحقیق در علوم اجتماعی در این است که در روش­شناسی کیو، به جای متغیرها افراد تحلیل می­شوند.

روش کیو از پنج فاز تشکیل شده است. در فاز اول با مطالعات کتابخانه­ای، ادبیات تحقیق بررسی شده و پیش زمینه انجام فازهای بعدی فراهم می­آید. محقق با انجام فاز اول نسبت به موضوع شناخت عمیقی می­یابد. در فاز دوم با استفاده از مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک، اطلاعات تکمیلی در خصوص مسائل مرتبط با تحقیق بدست می­آید. نتایج فاز اول و دوم فضای گفتمان را تشکیل می­دهد. فاز سوم باید با ارزیابی و جمع­بندی محتویات فضای گفتمان به آن سرو سامان داده و نمونه­ای از عبارات را به عنوان نمونه کیو از میان آنها انتخاب کرد. مککئون و توماس تعدادی بین ۳۰ تا ۱۰۰ عبارت را برای نمونه کیو پیشنهاد کرده­اند، ولی معمولاً تعدادی بین ۵۰ تا ۷۰ عبارت انتخاب می­شود. دانر معتقد است تعداد مناسب عبارت برای آنکه یافته­ها دارای اعتبار آماری باشند، بین ۲۰ تا ۶۰ عبارت است. در فاز چهارم مشارکت­کنندگان به مرتب سازی و دسته­بندی کارت­های دسته کیو(Q deck) خواهند پرداخت. در حقیقت، این فاز، مرحله گردآوری داده­هاست. نهایتاً در فاز آخر، به تحلیل داده­های گردآوری شده با روش تحلیل عاملی کیو و تفسیر عامل­های استخراج شده پرداخته می­شود. لازم به ذکر است، در مطالعات کمی، جامعه­ای وجود دارد که نتایج مطالعه در آن سطح به کار می­روند و دارای نمونه­ای است که با روش تصادفی انتخاب می­شود و عموماً نمونه معرف آن جامعه است. روش کیو فاقد چنین جامعه و نمونه­ای است و معمولاً پژهشگر، نمونه افراد را از میان کسانی انتخاب می­کند که آیا ارتباط خاصی با موضوع تحقیق دارند و یا دارای عقاید ویژه­ای هستند.

از سوی دیگر، مطالعه کیو اطلاعاتی درباره “توزیع” متغیرها به دست نمی­دهد تا بتوان درباره تعمیم­پذیری آنها بحث کرد، بلکه درباره “وجود” ذهنیت­های مختلف صحبت می­کند. در حالی که در مطالعات کمی مرسوم، کل نمونه اهمیت دارد، در مطالعه کیو، مرتب سازی هر فرد کاملاً مهم و نوعی اطلاع قابل توجه قلمداد می­شود. بنابراین بر خلاف روش­های کمی معمول که در آنها تعداد کمی سؤال از تعداد زیادی پاسخگو پرسیده می­شود. در مطالعه کیو، تعداد زیادی سؤال از تعدا کمی پاسخگو پرسیده می­شود. در واقع مطالعات کمی بیش از همه بر توزیع­ها تأکید دارند ولی مطالعات کیو بر سؤال­ها. بنابراین مفهوم تعمیم­پذیری در مطالعه کیو کاملاً متفاوت است، زیرا این مطالعه تنها در پی آن است که الگوهای ذهنی مختلف را کشف کند و برای کشف یک الگو وجود تنها یک فرد با آن الگوی خاص کافی است. در زمینه روایی روش کیو می­توان گفت، بررسی روایی هنگامی مطرح است که یک سازه یعنی خصوصیتی پنهان مورد سنجش قرار می­گیرد زیرا در چنین حالتی پژوهشگر با این پرسش روبروست که آیا مقیاس ساخته شده واقعاً همان چیزی را اندازه می­گیرد که برای سنجش آن ساخته شده است؟ این در حالی است که مطالعه کیو در پی سنجش هیچ سازه­ای نیست. آنچه می­تواند درباره مطالعه کیو مطرح شود، جامعیت عبارات نمونه کیو است. به عبارت دیگر، پژوهشگر باید از خود بپرسد آیا عبارات گردآوری شده از چنان جامعیت و وسعتی برخوردار هستند که بتواند ذهنیت­های مختلف را نمایان کنند. از این نظر روایی محتوا بر اساس رتبه­ای که مشارکت­کنندگان به عبارات و عبارات مجاور آن می­دهند، قابل بررسی است. همچنین، روایی صوری با بررسی میزان رضایت مشارکت­کنندگان نسبت به ظرفیت و قابلیت عبارات برای نشان دادن ذهنیت آنان امکان­پذیر است؛ یعنی آیا عبارات موجود به ابعاد مختلف موضوع تحت بررسی پرداخته­اند تا آنها بتوانند از طریق مرتب سازی ذهنیت خود را بیان کنند. برای مرتب سازی کیو، پایایی نیز قابل طرح است یعنی می­توان پرسید که آیا یک مشارکت­کننده یک دسته کارت را با دستورالعمل یکسان در تکرارهای مختلف به یک شکل مرتب می­کند؟ باید توجه داشت که بر حسب موضوع مطالعه کیو، درجات طیف و تعداد کارت­ها می­توان انتظار داشت که تکرار مرتب­سازی، منجر به نتیجه کاملاً یکسان نشود. با وجود این، دنیس بر پایایی بالای داده­های کیو تأکید دارد. شکل بالا یک نمونه از ماتریس مرتب سازی کیو را نشان می دهد.